Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering

Ongezond gedrag, zoals roken, te weinig bewegen of te veel eten, is de belangrijkste oorzaak van vermijdbare ziekte en sterfte in Nederland. Om gezond gedrag te bevorderen, is het van belang te weten waarom mensen zich gezond of ongezond gedragen en hoe dit gedrag te beïnvloeden is.

Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering gaat over planmatige bevordering van gezond gedrag om zo de gezondheid te verbeteren, ziekte te voorkomen en verdere schade door aandoeningen te beperken. Het boek behandelt de meest recente inzichten uit de epidemiologie, theorieën over ontstaan van gedrag en theorieën en methodieken voor gedragsverandering. Deze worden geïllustreerd met praktijkvoorbeelden.

Het Model voor Planmatige Gezondheidsbevordering en Gedragsverandering vormt de rode draad van het boek. Dit model wordt stap voor stap uitgewerkt: van de analyse van gezondheid tot de evaluatie van interventieprogramma's. Het boek geeft heldere en actuele voorbeelden van toepassingen van dit model in de praktijk, waarbij e-health uiteraard niet ontbreekt.

Het boek is bestemd voor iedereen die zich professioneel met gezondheidsvoorlichting en bevordering van gezond gedrag bezighoudt of bezig gaat houden.

Het is geschikt voor onderwijs op bachelor- en masterniveau op het gebied van onder andere gezondheidswetenschappen, gezondheidspsychologie, voeding en diëtiek, verpleegkunde, jeugdzorg, fysiotherapie en communicatiewetenschappen.

Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering

Deel 1 De theorie van planmatige gezondheidsvoorlichting 

1 Planmatige bevordering van gezond gedrag 
Johannes Brug, Lilian Lechner, Patricia van Assema en Gerjo Kok
1.1 Inleiding 
1.2 Gezondheidsbevordering: doelen, doelgroepen, middelen en begrippen 
1.3 Valkuilen voor gezondheidsvoorlichting
1.4 Gereedschappen voor planmatige gezondheidsvoorlichting en het belang van theorie
1.5 Ethiek van gezondheidsvoorlichting
1.6 Samenvatting 

2 Analyse van volksgezondheid 
Anton Kunst en Frank J. van Lenthe
2.1 Inleiding 
2.2 Algemene gezondheid 
2.3 Het optreden van aandoeningen: sterfte, prevalentie en incidentie 
2.4 De impact van aandoeningen: maten van ziekte- en sterftelast (burden of disease) 
2.5 Leeftijd en kalendertijd 
2.6 Ongelijkheden in gezondheid 
2.7 Informatiebronnen 
2.8 Samenvatting en beschouwing 

3 De analyse van gedrag 
Frank J. van Lenthe, Anton Kunst en Johannes Brug
3.1 Inleiding 
3.2 Risicofactoren voor ziekten en aandoeningen 
3.3 Epidemiologisch onderzoek om het verband tussen gedrag en gezondheid te onderzoeken 
3.3.1 Aanwijzingen voor een oorzakelijk verband 
3.3.2 Kenmerken van epidemiologisch onderzoek en aanwijzingen voor causaliteit 
3.4 Maten van associatie 
3.5 Het vóórkomen van ongezond gedrag 
3.6 Het formuleren van interventiedoelen 
3.7 Belangrijke informatiebronnen 
3.8 Samenvatting 

4 Determinanten van gedrag 
Lilian Lechner, Stef Kremers, Ree Meertens en Hein de Vries
4.1 Inleiding 
4.2 Hoe ontstaat gedrag? 
4.3 De centrale gedragsdeterminanten 
4.3.1 Gedragsintentie 
4.3.2 Attitude, uitkomstverwachtingen 
4.3.3 Subjectieve norm en ervaren sociale invloed 
4.3.4 Eigen-effectiviteitsverwachting of waargenomen gedragscontrole 
4.3.5 Geanticipeerde spijt en morele verplichting 
4.3.6 Risico-inschatting 
4.3.7 Kennis 
4.3.8 Bewustzijn 
4.3.9 Persoonlijkheidskenmerken 
4.3.10 Omgevingsdeterminanten 
4.4 De meest gebruikte modellen en theorieën 
4.5 Sociaalcognitieve gedragsverklaringsmodellen 
4.5.1 De Sociaal-Cognitieve Theorie 
4.5.2 Het Beredeneerd Gedrag Model 
4.5.3 Het Health Belief Model 
4.5.4 De Protectie Motivatie Theorie 
4.5.5 Self-dertemination Theory
4.5.6 Stagetheorieën, gedragsveranderingsmodellen
4.6 Ecologische modellen 
4.6.1 Analysis Grid for Environments Linked to Obesity (ANGELO) 
4.6.2 Environmental Research framework for weight Gain prevention (EnRG)
4.6.s. Ecologische systeemtherapie 
4.7 Operationalisatie van modellen 
4.7.1 Hoe kunnen de modellen worden toegepast in determinantenonderzoek? 
4.8 Samenvatting 

5 Interventieontwikkeling 
Rob Ruiter en Gerjo Kok
5.1 Inleiding 
5.2 Intervention Mapping stap 2: Veranderingsdoelen 
5.3 Intervention Mapping stap 3: Theoretische methodieken en praktische technieken 
5.4 Intervention Mapping stap 4: Programmaontwerp en -productie 
5.5 Toepassing van Intervention Mapping voor het verbeteren van bestaande programma's 
5.6 Ervaringen met Intervention Mapping 
5.7 Intervention Mapping en de weerbarstige voorlichtingspraktijk 
5.8 Samenvatting en beschouwing 

6 Theorieën en methodieken van verandering 
Rob Ruiter, Gerjo Kok, Lilian Lechner, Ree Meertens en Johannes Brug
6.1 Inleiding 
6.2 Theoretische methodieken en praktische toepassingen voor beïnvloeding van determinanten: begripsverheldering
6.2.1. Op theorie gebaseerde methodieken en praktische toepassingen 
6.2.2 Condities voor effectiviteit van methodieken
6.3 Gedragsveranderingsmodellen
6.3.1 Stagetheorieën 
6.3.2 Overtuiging: het Communication Persuasion Model en het Elaboration Likelihood Model
6.3.3 Theorieën over doelgericht gedrag en zelfregulatie 
6.3.4 Theorieën over omgevingsveranderingen 
6.4 Algemene methodieken en uitgangspunten bij voorlichting en gezondheidsbevordering 
6.4.1 Succesvolle communicatie: aandacht en begrip 
6.4.2 Relevantie en voorlichting-op-maat 
6.4.3 Feedback en bekrachtiging 
6.4.4 Zelfregulering 
6.4.5 Facilitatie door omgevingsveranderingen 
6.5 Methodieken voor gedragsdeterminanten 
6.5.1 Kennis 
6.5.2 Risicoperceptie 
6.5.3 Attitudes en uitkomstverwachtingen 
6.5.4 Sociale invloed 
6.5.5 Vaardigheden en eigen-effectiviteitsverwachting of waargenomen gedragscontrole 
6.5.6 Impulsieve reacties, gewoonte en behoud van gedragsverandering 
6.6 Methodieken voor omgevingsdeterminanten 
6.6.1 Algemene methodieken voor omgevingsverandering 
6.6.2 Sociale omgeving 
6.6.3 Organisaties 
6.6.4 Communitybenadering voor gezondheidsbevordering 
6.6.5 Wetgeving en politiek 
Samenvatting en beschouwing 

7 Disseminatie en -implementatie van interventies
Theo Paulussen en Kathelijne Bessems
7.1 Inleiding 
7.2 Innovatietheorie in historisch perspectief 
7.2.1 Klassieke benadering van de diffusie van innovaties 
7.2.2 Huidige benadering van de diffusie van innovaties 
7.3 Disseminatie van een innovatie in een sociaal systeem 
7.4 Disseminatie van innovaties: de praktijk 
7.5 Gebruik zoals bedoeld
7.6 Determinanten van innovatieprocessen 
7.7 Aanzet tot het ontwerp van een disseminatiestrategie
7.7.1.Strategische keuzen bij het ontwerpen van de interventie
7.7.2 Strategieën gericht op individuele gebruiker
7.7.3 Strategieën gericht op de organisatie
7.7.4 Strategieën gericht op de sociaal-politieke context
7.8 Samenvatting 

8 Settings voor lokale gezondheidsbevordering 
Janneke Harting en Patricia van Assema
8.1 Inleiding 
8.2 Setting en community 
8.3 Achtergronden 
8.3.1 Uitgangspunten 
8.3.2 Setting als systeem 
8.4 Settingbenaderingen 
8.5 Methodieken
8.5.1 Participatie 
8.5.2 Sociale-netwerkbenadering 
8.5.3 Intersectorale samenwerking 
8.6 Organisatie van een settingbenadering 
8.6.1 Analyse 
8.6.2 Planning 
8.6.3 Uitvoering 
8.6.4 Evaluatie 
8.6.5 Behoud 
8.7 Samenvatting en beschouwing 

9 Evaluatie van interventies ter bevordering van gezond gedrag 
Johannes Brug, Anton Dijker, Anke Oenema en Saskia te Velde
9.1 Inleiding 
9.2 Waarom en wanneer evalueren? 
9.3 Evalueren van proces en effect 
9.3.1 RE-AIM aandacht voor effect en de randvoorwaarden 
9.3.2 Het doel van de interventie 
9.3.3 SMART-doelen 
9.4 De drie centrale vragen bij effectevaluatie
9.5 Stapsgewijze evaluatie van complexe interventies 
9.6 Literatuur- en theorieverkenning en de drie centrale evaluatievragen 
9.7 Het gecontroleerde experiment voor onderzoek naar efficacy 
9.7.1 Randomisatie en manipulatie 
9.7.2 Experimentele controle en validiteit van metingen 
9.7.3 Het laboratoriumexperiment en externe validiteit 
9.7.4 Het laboratoriumexperiment en procesevaluatie 
9.8 Het veldonderzoek naar effectiviteit 
9.8.1 Veldstudies en de drie centrale evaluatievragen
9.9 Implementatieonderzoek
9.10 Economische evaluatie 
9.11 Nogmaals procesevaluatie 
9.12 Samenvatting

Deel 2 Enkele praktijkvoorbeelden 

10 Opvoeding als determinant van overgewicht bij kinderen 
Sanne Gerards, Jessica Gubbels, Ester Sleddens en Stef Kremers
10.1 Inleiding 
10.2 Overgewicht en obesitas: een belangrijk gezondheidsprobleem 
10.3 Opvoedgedrag van ouders als determinant van gedrag en kinderen
10.3.1 Algemene voeding 
10.3.2 Opvoedpraktijken
10.3.3 De relatie tussen opvoedgedrag van ouders en overgewicht bij kinderen in een model 
10.4 Complexiteit 
10.5 Samenvatting en beschouwing

11 Ontwikkeling en evaluatie van Actief Plus: advies-op-maat voor 50-plusser
Denise Peels, Maartje van Stralen, Catharine Bolman en Lilian Lechner
11.1 Inleiding 
11.2 Analyse van de gezondheid, risicogedrag en determinanten 
11.2.1 Analyse van de gezondheid
11.2.2 Analyse van gedrag 
11.3 Interventieontwikkeling 
11.4 Evaluatie van de Actief Plus-interventie
11.4.1 Resultaten RCT eerst Actief Plus-project
11.4.2 Resultaten RCT eerst Actief Plus-vervolgproject
11.5 Implementatie in de praktijk
11.5.1 Onderzoek naar de behoeft van implementatie in de praktijk
11.5.2 Nationale erkenning van effectiviteit
11.5.3 Implementatie van Actief Plus in de praktijk
11.5.4 Doorontwikkeling Actief Plus-interventie
11.6 Samenvatting 

12 Stoppen met roken: determinanten en voorbeelden van interventies 
Hein de Vries, Catherine Bolman en Iman Elfeddadi
12.1 Inleiding 
12.2 Analyse van gezondheidsproblemen en gedrag 
12.3 Analyse van de gedragsdeterminanten van stoppen met roken en het volhouden van stoppen
12.4 Overzicht van typen interventies om te stoppen met roken
12.5 Voorbeelden van stoppen-met-roken-interventies 
12.5.1 Het RookvrijHart-project
12.5.2 Stay Quit for you (SQ4U)
12.5.3 SteunBijStoppen (SBS): Advies -op-maar via tekst of video
12.6 Samenvatting 

13 Depressiepreventie via internet: Alles Onder Controle 
Heleen Riper en Pim Cuijpers
13.1 Inleiding 
13.2 Depressie: analyse van gezondheidsproblemen
13.3 Gedrags- en determinantenanalyse: risico- en beschermde factoren voor depressie 
13.3.1 Risicofactoren
13.3.2 Beschermende factoren
13.4 Preventie van depressie 
13.4.1 Universele depressiepreventie
13.4.2 Selectieve depressiepreventie
13.4.3 Geïndiceerde depressiepreventie
13.5 Voor-en nadelen van depressiepreventie via internet 
13.6 Alles Onder Controle-interventie 
13.7 Implementatie en disseminatie van Alles Onder Controle 
13.8 Effectiviteit van Alles Onder Controle 
Samenvatting en beschouwing 

Over de auteurs 
Literatuur 
Zakenregister