Handboek seksuele gezondheid

Dit boek draagt bij aan het vergroten van deskundigheid van professionals in de gezondheidszorg. En minstens zo belangrijk: aan het overwinnen van hun verlegenheid om over seks te praten. Heb je eenmaal de juiste vraag te pakken, dan loopt de rest vaak vanzelf.

Dianda Veldman, directeur Rutgers WPF - kenniscentrum seksualiteit

Vraagstukken rond seksualiteit dienen zich binnen de hulpverleningspraktijk in allerlei vormen aan. Van vragen en onzekerheden over 'hoe het hoort' tot problemen naar aanleiding van een soa, een ziekte of een depressie. Ons seksleven wordt beïnvloed door onze lichamelijke en geestelijke gesteldheid, en dat geldt ook andersom. Aan de professional in de zorg de taak om het gesprek met de cliënt hierover aan te gaan en de juiste vragen te stellen.

Het Handboek seksuele gezondheid is bedoeld voor professionals werkzaam in de gezondheidszorg op het terrein van zowel preventie als curatie, zowel in de eerste lijn als binnen zorginstellingen en in de openbare gezondheidszorg. Te denken valt aan consulenten seksuele gezondheid, (gespecialiseerde) verpleegkundigen, sociaal pedagogische hulpverleners, GGD-artsen, abortus- en jeugdverpleegkundigen, praktijkondersteuners, gz-agogen en anderen die in de genoemde echelons met jongeren en volwassenen werken.

Het handboek leert professionals vragen en problemen op het gebied van seksualiteit te signaleren, het gesprek hierover aan te gaan, waar mogelijk informatie te geven en de cliënt zo nodig adequaat te verwijzen. Professionals die zich bezighouden met preventie en gezondheidsbevordering leren daarnaast seksuele vraagstukken in organisaties te signaleren en bespreekbaar te maken.

Dit boek biedt kennis over seksuele gezondheid in de volle breedte, en bevat praktische handvatten voor het voeren van een gesprek over seksualiteit. Ook krijgen visie en beleid binnen zorginstellingen de nodige aandacht.

Het praktisch nut van dit boek wordt versterkt door uitgebreide beschrijvingen van casuïstiek en de additionele website www.seksueelgezond.nl met daarop literatuurverwijzingen en tips voor interessante boeken, video's en websites.

Voorwoord

1 Inleiding
Peter Leusink en Marjo Ramakers
1.1 Aanleiding en doel
1.2 Doelgroep 
1.3 Seksuele gezondheid – een nieuwe definitie 
1.4 Seksuele gezondheid – context 
1.5 Inhoud 
1.6 Spelregels 

2 Hoe werkt seks
Peter Leusink en Marjo Ramakers
2.1 Responsief seksueel verlangen 
2.2 Seks is complex 
2.3 Prikkelverwerking 
2.4 Biopsychosociaal kader 
2.5 Epiloog 

3 De seksuele levensloop
Hanneke de Graaf, Ineke Mouthaan en Sanderijn van der Doef
3.1 Baby’s, peuters en kleuters (0 tot en met 5 jaar) 
3.2 Kindertijd (6 tot en met 11 jaar) 
3.3 Vroege adolescentie (12 tot en met 14 jaar) 
3.4 Midden adolescentie (15 tot en met 18 jaar) 
3.5 Late adolescentie (19 tot en met 24 jaar) 
3.6 Volwassenheid (25 tot en met 39 jaar) 
3.7 Midlife (40 tot en met 54 jaar) 
3.8 Derde levensfase (55 tot en met 74 jaar) 
3.9 Vierde levensfase (vanaf 75 jaar) 

4 Seks is sociaal gedrag 
Yuri Ohlrichs en Kathy van den Hoek
4.1 Cultuur, religie en seksualiteit 
4.2 Man-vrouwverschillen; aangeboren of aangeleerd? 
4.3 Seksuele risico’s 
4.4 Conclusie 

5 Ben ik anders?
Bouko Bakker, Ilse Peters, Tamar Doorduin en Hanneke de Graaf
5.1 Seksuele oriëntatie en genderidentiteit 
5.2 Ontwikkeling seksuele oriëntatie 
5.3 Ontwikkeling en variaties in genderidentiteit 
5.4 Wat kan problemen geven? 
5.5 Terug naar de praktijk 

6 Seks uit een andere wereld 
Peter Leusink, Cemil Bozkir, Suaad Abdulrehman en Wijs Shadmanfar
6.1 Epidemiologie 
6.2 Islam en seksualiteit en reproductie 
6.3 Vrouwelijke genitale verminking 
6.4 Culturele sensitiviteit, praktische tips voor hulpverleners 
6.5 Hoe het verder ging … 

7 Praten over seks 
Rik van Lunsen
7.1 Praten over seks, moet dat dan? 
7.2 Praten over seks, hoe doe je dat dan? 
7.3 De seksuele anamnese 
7.4 Privacy 
7.5 Epiloog 

8 Lijf en leden 
Marjo Ramakers en Peter Leusink
8.1 Anatomie van de genitaliën 
8.2 Veel voorkomende vragen of klachten bij de vrouw 
8.3 Veel voorkomende vragen of klachten bij de man 

9 Als seks niet werkt 
Marjo Ramakers en Peter Leusink
9.1 Definities 
9.2 Probleemformulering 
9.3 Behandelplan 
9.4 Behandelen of begeleiden 
9.5 Veel voorkomende vragen of problemen met het seksueel functioneren 

10 Anticonceptiecounseling 
Charles Picavet en Peter Leusink
10.1 Anticonceptie in Nederland 
10.2 Anticonceptiemethoden 
10.3 De anticonceptiecyclus – waar moet counseling over gaan 
10.4 Epiloog 

11 Zwanger! En dan? 
Colette Rombouts en Ciel Wijsen
11.1 Een onverwachte zwangerschap: ongepland maar niet altijd ongewenst 
11.2 De stand van zaken rondom anticonceptie, zwangerschap en abortus 
11.3 Het probleem 
11.4 Een abortus provocatus 
11.5 Epiloog 

12 Heb ik een soa? 
Meike van ’t Hof en Marjo Taal
12.1 Definitie 
12.2 Klachten 
12.3 Welke soa zijn er? 
12.4 De anamnese 
12.5 Soa-onderzoek en verwijsmogelijkheden 
12.6 Preventie en risicoreductie 
12.7 Behandeling van soa 

13 Seks en leven met hiv 
Rik van Lunsen
13.1 Epidemiologie 
13.2 Mannen 
13.3 Vrouwen 
13.4 Oorzaken 
13.5 Diagnostiek en behandeling 
13.6 Epiloog 

14 Seksualiteit bij ziekte en handicap 
Rian Brus en Anneke van Loevesijn
14.1 Definities 
14.2 De effecten van ziekte, handicap en behandeling op seksualiteit 
14.3 Een werkmodel 
14.4 Lichaamsbeeld en zelfbeeld 
14.5 De betekenis van seks en van de seksuele partner(relatie)
14.6 Specifieke ziektebeelden en hun invloed op seksualiteit 
14.7 Hoe te handelen 
14.8 Epiloog 

15 Over de grens 
Ina van Beek, Petra Tiemessen en Wilma Schakenraad
15.1 Definities, aard en prevalentie 
15.2 Signaleren en melden 
15.3 Gevolgen van seksueel geweld 
15.4 Werken aan veiligheid 

16 Als seks verslavend wordt 
Gertjan van Zessen
16.1 Definitie 
16.2 Verklaringsmechanismen en hun effect op de behandelstrategie 
16.3 Epidemiologie 
16.4 Diagnostiek 
16.5 Behandeling: valkuilen en een alternatief 

17 Variaties op een thema 
Gidia Jacobs
17.1 Definitie 
17.2 Epidemiologie 
17.3 Oorzaken 
17.4 Diagnostiek 
17.5 Hoe te (be)handelen? 
17.6 Verwijzen 
17.7 Tot slot 

18 Seks: zo gek nog niet – Seksualiteit en intimiteit binnen de psychiatrie 
Renske Althuisius, Trudy Griffioen en Marjo Ramakers
18.1 Praten over seksualiteit 
18.2 Mythes over psychiatrie en seksualiteit 
18.3 Veel voorkomende psychiatrische ziekten en seksualiteit 
18.4 Seksualiteitsbeleid binnen een psychiatrische instelling 

19 Sekswerk en seksuele gezondheid 
Anja Franke, Marieke Ridder-Wiskerke en Meike van ’t Hof
19.1 Sekswerk in Nederland; historie en stigma 
19.2 Omvang en vormen van sekswerk in Nederland 
19.3 Redenen om als sekswerker te gaan werken 
19.4 Redenen van klanten om een sekswerker te bezoeken 
19.5 Risico’s van het beroep 
19.6 Aandachtspunten (seksuele) gezondheid in gesprek met sekswerkers 

20 Seks hoort ook bij mij 
Paulien van Doorn, Kim van den Bogaard en Petri Embregts
20.1 Seksualiteit en verstandelijke beperking 
20.2 Definitie 
20.3 Epidemiologie 
20.4 Classificatiesystemen 
20.5 Seksuele problemen
20.6 Seksualiteit en niveau van functioneren 
20.7 Seksuologische diagnostiek en behandeling 
20.8 Specifieke seksuologische onderwerpen 
20.9 Seksueel overdraagbare aandoening (soa) 
20.10 Anticonceptie 
20.11 Kinderwens, zwangerschap en ouderschap 
20.12 Betrokken partijen bij (expertise over) zorg en dienstverlening aan mensen met een verstandelijke beperking
20.13 Beleid 

21 Ouderen en seksualiteit 
Nicole Stevens
21.1 Definitie 
21.2 Epidemiologie 
21.3 Praten over seks met ouderen 
21.4 Lichamelijk onderzoek 
21.5 Probleembeschrijving 
21.6 In de praktijk 
21.7 Epiloog 

22 Preventie en gezondheidsbevordering 
Paulien van Haastrecht, Marianne Cense, Hanneke de Graaf, Ineke Mouthaan en Marthy Langendonk
22.1 Definities 
22.2 Het geven van voorlichting 
22.3 Modellen van gedragsverandering 
22.4 Probleem en behoefte 
22.5 Aanpak van voorlichting of deskundigheidsbevordering 
22.6 Vaardigheden van de voorlichter/gezondheidsbevorderaar 
22.7 Tips en tricks: De R-check 
22.8 Terug naar de casuïstiek 

23 Seksualiteitsbeleid in zorginstellingen 
Paulien van Haastrecht, Annelies Kuyper, Ineke Mouthaan en Marthy Langendonk
23.1 Visie en beleid rondom seksualiteit 
23.2 Handvatten voor visie en beleid op seksualiteit in de instelling 
23.3 Terug naar de casuïstiek 

24 Wat gebeurt er met mijzelf? 
Gidia Jacobs
24.1 Seksuele gevoelens tussen cliënt en hulpverlener/voorlichter 
24.2 Waarden en normen 
24.3 De feiten en de regels 
24.4 Cognitieve gedragstherapie in een notendop 
24.5 Zelfreflectie 
24.6 Bewustwording en context 
24.7 Tot slot 

Lijst met bijwerkingen geneesmiddelen 

Lijst met afkortingen en namen van instellingen 

Verklarende woordenlijst 

Lijst auteurs en referenten